Stòria

Stòria

Su sardu, cun sa strutura chi ddi connosceus oi, cumentzat in su 238 anantis de Gesugristu, candu sa Sardìnnia bessit provìntzia de Arroma. Su latinu de is sordaus arromanus at cumentzau a s’amesturai luegus cun sa lìngua chi is sardus chistionànt giai, duncas su sardu est una lìngua noulatina (neolatina) cumenti a su frantzesu, su spanniolu, su cadelanu, su portughesu, s’italianu, su ladinu e aici nendi. Cumenti a totu is lìnguas chi funt nàscias atobiendisi’ su latinu de is sordaus arromanus cun sa lìngua chi sa genti de su logu chistionàt giai.

Acabu de Arroma e Imperu Bizantinu
A partiri de su Cuatruxentus (Cuatruxentus e bàstat, no Millicuatruxentus) in s’imperu arromanu ddoi ìntrant is Bràbarus. In Sardìnnia, intru de su 450 e su 530, lompint is Vàndalus, chi a su tempus iant cunchistau giai s’àfrica arromana.
Sigumenti in Sardìnnia ddoi funt abarraus otanta annus sceti, no ant lassau arrastus in sa lìngua nosta.
In su 534 sa Sardìnnia torrat a intrai in s’Imperu Arromanu, chi perou imoi sa capitali no est prus Arroma ma Bisàntziu. Is fueddus chi ndi funt benius de custu atòbiu cun is bizantinus funt medas, ca curtura intzoru fut intrada in totu sa vida de is sardus de su tempus. Is fueddus bizantinus prus connotus funt lepa, cundaxi (s'arregorta de strumentus) e nòminis de personi cumenti a Miali, Aleni, Giorgi e Stèvini.

Is Pisanus in Sardìnnia
Bisàntziu si ndi stèsiat de Sardìnnia po mori de is maumas, duncas s’ìsula abarrat a sola fintzas a su Milli, candu Pisa e Gènova cumentzant a s'arrelatai a is giudixaus (giudicati, regni) sardus.
Po tempus meda ant pentzau chi a primu de is pisanus sa lìngua sarda fessit oguali in totu sa Sardìnnia e chi fessit bessia diferenti po su fatu chi is pisanus iant a essi italianisau sa Sardìnnia de bàscius, fendi nasci aici su campidanesu. Po poderai custa idea strama narànt ca is fueddus campidanesus lìngua, silìcua, anguidda, ègua, cena fiant bessius de s'amesturu cun is pisanus e chi is fueddus sardus diaderus fiant limba, siliba, ambidda, eba, chena, chi ancora fait a ddus intendi in Cabu de Susu.
Ma intamis, is ùrtimus stùdius ant amostau de manera crara ca no est aici, sendi chi is pisanus funt abarraus sessant'annus sceti e chi no ant bòfiu mai a s'amesturai cun is sardus. In prus, in cussus annus no s'agatànt ni sa scola cumenti a oi, ni arràdiu, giorronalis e telebisura. E intzandus, cument'iant'essi pòtziu amesturai is lìnguas?
S’arrespusta est crara, no fait e difatis sardu de bàscius e pisanu no si funt amesturaus mai. Is fueddus chi in su passau pariant a canta de su pisanu antigu, diferentis de su sardu de Cabu de Susu, funt nàscius in sa Sardìnnia de bàscius po contu intzoru. Custu ca in Cabu de Susu e in Cabu de Bàscius, giai de su cumentzu, fudint intradas duas bariedadis diferentis de latinu, chi duncas ant fatu nasci duas bariedadis diferentis de lìngua sarda e totu.

Po ndi sciri de prus de custa chistioni fait a ligi custu dogumentu craru meda: Quanti luoghi comuni nella lingua sarda

Su cadelanu e su castillianu in Sardìnnia
Su cadelanu bessit lìngua ofitziali de Sardìnnia in su 1479, centu annus agoa chi is cadelanus fiant intraus cun is sordaus in s’ìsula. Est sa lìngua stràngia chi prus est intrada in su sardu, meda fueddus chi imperaus oindi’ puru tenint arrèxini cadelana, est a nai ferreri, sabateri, mìgia, busciaca, cadira, bratzolu e aici nendi.
Custa lìngua fiat aici tanti forti in sa sotziedadi puru chi in Casteddus'agatàt su dìciu “no scit su cadelanu” po nai de calancunu nioranti meda. Intamis su castillianu est intrau prus pagu, pagu in su logudoresu e prus pagu ancoras in su campidanesu, mancai notàrius medas dd’apant imperau fintzas a s’acabu de su Millisetixentus, e in calincunu logu po fintzas in is primus annus de su Milliotuxentus.

S’Italianu in Sardìnnia
Is savojas pìgant sa Sardìnnia in su 1718 e faint una polìtica linguìstica mala meda, po italianisai su prus chi fiat sa genti studiada sarda. Po custu cumèntzant a imponni s'italianu in sa scola e in s'aministradura pùbriga fendi de manera, in s'interis, chi is sardus e totu italianisessint sa lìngua intzoru.
Po fai custu su primu passu fiat a bogai de sa conca de is sardus is fueddus atesu de s’italianu e a ddus arremprasai cun fueddus italianus “cun sa –u a s’acabu”, cumenti su sardu proceddinu. Po fintzas is fueddàrius (dizionari) e is gramàticas de su tempus, seus giai in su Milliotuxentus, teniant custa tenta e funt prenas de fueddus italinisaus.
Ma comuncas s’italianu at cumentzau a si spainai diaderus cun sa scola po totus in sa segundu perra de Millinoixentus, cun su serbìtziu de sordau, cun is giorronalis. Un'allestrada prus manna ancoras, s’italianu in Sardìnnia dda at tenta cun sa telebisioni, chi at betiu sa lìngua de su Stadu in totu is famìlias sardas.
In is ùrtimus cincuant'annus su prus de sa genti at scarèsciu, o no at mancu connotu mai, unu muntoni de fueddus sardu chi oindi' nant cun atrus fueddus italianus. Custu est acadèssiu in totu s’ìsula, siat in Cabu de Bàscius siat in Cabu de Susu: enna est bessia porta, ajaju est bessiu nonnu, fradili est bessiu cuginu e aici nendi.

Sa batalla po sa lìngua sarda
In s’acabu de is annus de Sessanta e in su cumentzu de is annus de Setanta de su Millinoixentus in totu s’Europa ant fatu una furriada curturali in totu is logus a nca (cumenti in Sardìnnia) ddoi fiat una lìngua de minoria. Po nai, in Spànnia, morendisi’ Franco su ditadori, is minorias linguìstigas basca e cadelana ant traballau meda po torrai a fai nasci is lìnguas insoru, in su Galles de sa Grandu Britànnia is gallesus ant cumentzau sa batalla insoru po fai arreconnosci sa lìngua gallesa e su pròpiu ant inghitzau a fai is scotzesus, is brètonus, is ladinus, is furlanus e totu is atras minorias europeas.
In Sardìnnia puru su movimentu po sa lìngua sarda fiat nàsciu e fiat crèsciu forti meda, in s’universidadi, in sa scola, in sa sotziedadi, a chistionai de lìngua sarda no fiat unu spantu prus. Studiosus che Antoni Lèpori iant cumentzau a scriri fueddàrius (dizionari) e gramàtigas modernas, a studiai sistemas ortogràfigus po scriri su sardu de manera coerenti.
Totu custas batallas, atòbius e stùdius ant fatu nasci in su 1997 sa lei sarda nùmuru 26, chi est sa primu lei chi nàrat de manera crara chi su sardu est una lìngua chi fait a dda imperai in dònnia logu imparis a s’italianu e sigumenti est una sienda, unu scrusoxu mannu po sa terra e su pòpulu nostu, tocat a dda amparai cumenti si spetat, in sa scola, in sa sotziedadi e in sa vida de dònnia di’.
Agoa de duus annus est bessia sa lei de su Stadu nùmuru 482, chi agoa de giai sessanta annus de democratzia cumprit s’artìgulu 6  de sa Carta de su Stadu (Costituzione). Cun custa lei su Stadu arreconnoscit doxi minorias linguìsticas a intru de is làcanas de su Stadu italianu, est a nai sa sarda, chi est sa minoria prus manna, sa furlana, sa tedesca, sa srovena, s'arbanesa, sa grecània, sa frantzesa, sa ladina, sa croata, sa franco-proventzali, sa cadelana e s’otzitana.
Is partis prus de importu de custa lei funt chi totu custas lìnguas de minorias fait a nci ddas intrai in sa scola (de is elementaris fintzas a is mèdias) no po fai una pariga de oras de lìngua sceti, cumenti faint cun is lìnguas stràngias che s'ingresu o su frantzesu, ma po ddas imperai cumenti a "lingua veicolare", est a nai po imparai sa matemàtiga, sa stòria, sa giografia e aici nendi, chi sa cosa prus de importu est custa e totu.
Atra parti de importu mannu de custa lei est chi arreconnoscit s’importàntzia de sa lìngua de minoria in s’aministradura pùbriga e duncas permitit de dda imperai acanta 'e s’italianu, mancai s’italianu sceti fetzat efetu de lei.

Data di ultima modifica: 05/01/2017

torna all'inizio del contenuto
torna all'inizio del contenuto